Başyapıt Nedir? 2

Yazının ilk bölümünde filmleri, bir yenilik içermeleri ya da mevcut bir şeyi en iyi biçimde kullanmaları üzerinden “başyapıtlandırmaya” çalışmıştık. Şimdi, işe sinema tarihindeki türler ve dönemler açısından bakmaya çalışacağız.

Filmin yenilik içermesi, özgün olması ya da mevcut olanları en iyi biçim ve durumlarda kullanıyor olması durumu ile bir filme başyapıt denmesi fikri, burada biraz güncelleniyor hatta güncellenmek zorunda. Çünkü o bakış, sinema sanatının ve sektörünün hala şekillendiğini varsayarsak sonuç veriyor. 100 küsür yıllık sinema tarihinde hiç denenmemiş şeyler aramak ya da mevcut bir şeyin uygulanmış en iyi örneğiyle karşı karşıya olup olmadığımızı tartmak zorunda kalmamız biraz zahmetli bir durum. Böyle düşünsem de, aslında sinema sanatının hala şekillendiği, hala yenilikler barındırdığı ve bunun devam edeceğini düşünenlerle –azınlığa duyulan sempatidir belki- aynı fikirdeyim. Ama kaçınılmaz olarak bakışlarımızı, şu güne kadar birçok kez yapılmış, belirlenmiş, uygulanmış, tescil edilmiş devasa bir sinematografik malzeme deposuna çevirmek ve bugüne kadar olup bitenlerin nasıl bir değişim geçirdiğine bakmak zorundayız ki ne, ne zaman nasıl bir değişim geçirmiş ve bu değişimler ne zaman, en azından bir süreliğine değişmeden kalma başarısını göstermiş.

İşte bunu yaptığımız anda da kaçınılmaz olarak filmlere tür filmleri ve dönem filmleri bakışıyla yaklaşmak zorunda kalıyoruz. Çünkü bugüne kadar yapılmış her şey belirli türler/dönemler altında tasnif edilmiş, belirli sınıflamalara sokulmuş durumda. Bundan dolayı filmleri, içerisinde bulundukları döneme ve mensubu oldukları türlere göre değerlendirmeliyiz. Bu bakış açısının sonuç vermeyeceği örnekler olabilir ama filmler, kaçınılmaz olarak çekildiği dönemin, dönemden öte bir örneği olduğu tür ya da türlerin etkileri, genel yaklaşım ve kaygıları üzerine bir şeyler içeriyordur/içeriyor olmalıdır.

Sinemada sanatında, film türlerini “güncelleme” diye bir şey var. Aslında var olan, çok iyi örnekler vermiş bir tür, bir şekilde içerisinde bulunduğu dönemin/zamanın sanatsal, sosyal, ekonomik, kültürel durumunu özetleyeme gücünü yitiriyor. Aslında bu özetleyememe dediğimiz şey, çok iyi örnekleri tecrübe etmiş izleyicilerin bakışıyla ve türün zamana ayak uydurma içeriğine sahip olup olamamasıyla ilgili bir şey. Bu şekilde hemen her tür, dünyadaki değişimlerden meyil alıp kabuk ve şekil değiştirir, değiştirmektedir. Ana tür alttürlere indirgenebilir, alttürler ana türü temsil edebilir.

İşte ana türü temsil etme girişiminde bulunan alttürün ilk örneği ve doruğunu teşkil edecek en iyi örnek başyapıt muamelesi görecektir. İlk örneğin bunu yapabilmesi için en önemli faktör, o filmin alttürü bütünlük içerisinde özetleyebilmesidir. Ve tabii ki sinematografik olarak “eli yüzü düzgün” olması. En iyi olarak görülen örneğinse o alttürün en iyi “sinemasallaştırılmış” örneği olması beklenebilir pekala. İşte yazının birinci bölümünde belirttiklerimin aksine bir durumdur bu. Bu filmler, sinema tarihine bir bütün olarak bakıldığında birer başyapıt olarak görülmüş filmlerden bambaşka özellikleriyle öne çıkmış durumdadırlar.

Yazının ilk bölümünde bilimkurgudan örnek verdik, devam edelim. Bilimkurgu, teknolojik/bilimsel gelişmelerden, buna göre haliyle zamanın mevcut olanaklarından, izin verdiği fantezilerden en fazla etkilenen türdür. Bir zamanlar Mars’tan gelen isyancılarla uğraşıyorduk, zaman geçti, Mars avucumuzun içine sığdı, uzaylı filmi denen alttür sistemimizden gökadamız olan samanyoluna hatta diğer gökadalara sıçradı. Önceden bir gerilim kaynağı olarak görülen istila olgusu aksiyona temel oluşturmaya başladı. Alın, elimizde Independence Day. Çünkü dünyalılar istilalara direnebilecek teknolojiye sahipti artık. Ama odak bilimkurgu’nun gereklerinden biraz uzaklaştı, bilimliğini yitirip sadece kurgu oldu ki örnek verdiğimiz film, bir bilimkurgudan daha çok bir aksiyon/savaş filmi olarak değerlendirilebilir. Ama bilimkurgu bilim’ini yitirmeyecektir. Bir zamanların bilimkurgu denince akla gelen alttürü, ana türü temsil etme gücünü yitirdi, başka alttürler öncülüğe soyundu. Günümüzde dünyayı etkisi altında tutan bilimsel gelişme nedir? Bilişim, haberleşme, bilgisayar teknolojisidir. Buyurun siberpunk’a. Siberpunk’ın sinemadaki ilk “sağlam” temsilcisi de Blade Runner’dır. Bugün birçok siberpunk örneği büyük ilgi görmüştür ve kökenlerinde bu film vardır. Günümüzde alttürü zirveye taşımış filmde The Matrix ve devam filmleridir tabii ki. Buna göre Blade Runner ve The Matrix birer başyapıttır. Sinematografik içerikleri, senaryoları, görselliklerinin kabaca inceleyerek bile bu yargıyı yapabiliriz. Farklı açılardan örnek teşkil edecek filmler sayacak olsak eXistenZ, Robocop, Terminatör ve Terminatör 2…. Birçok kişi, farklı sebeplerle bu filmlerin herhangi birini, alttürün başyapıtı olarak görebilir.

Bahis ettiğim alttür öncüsü ve en iyi örneği bağlanımda diğer örnek polisiyeler olabilir. Ve buyurun Kuzuların Sessizliği’ne.

Polisiye denince aklınıza hangi film gelir? Eğer Se7en, Kemik Koleksiyoncusu gibi örnekler geliyor ise siz, 90’ların polisiyeleriyle eğitilmiş sinema ve polisiye severlersiniz. Çünkü bu yıllar, polisiye denen türün, “psikolojik profil çıkarma+kriminalojinin –yani teknolojinin- olanaklarından faydalanma” etkisindeki polis prosedürü denen alttürün egemenliğinde olduğu dönem. 1950’lerde polisiye sever olsaydınız aklınıza, sokak/sokak bar/bar dolaşıp, barmenle bir içki içip bilgi toplayan, pardösüsüne sıkı sıkı sığınan, her an birileriyle vuruşmaya hazır dedektifler gelirdi. Ama o dönemin dokusu değişti, teknolojisi ve yöntemleri değişti, dedektif artık laboratuarda suçlu kovalıyor. Zamane suçluları, o zamanki gibi pisliğin teki değiller artık. Kimi profesör, kimi doktor, kimi kahraman bir asker, hatta birçoğu ahlak savunucusu. Eski yöntemlerle işini yapanlara da nostalji duygusuyla yaklaşıyor, içinde bulundukları filmi 50’lerin kara filmleriyle bağdaştırıyoruz. İşte 50’lerin kara/polisiyeleri 70’lere kadar etkisini sürdürdü, 80’lerde polisiye aksiyonlar popüler oldu falan ama 50’lerdeki gibi karakteristik bir polisiye olgusu hakim olamadı sektöre. İşte Kuzuların Sessizliği, 90’ların ve sonrasının polisiyelerinin nasıl şekilleneceğini belirleyecek kadar iyi biri filmdi ki, bunun gerçekliği şu an göz önünde.

İşte Kuzuların Sessizliği’ni bir başyapıt yapan şey sinematografik özellikleri değil. Tabii ki iyi yazılmış, yönetilmiş, oynanmış bir filmdir ama onu başyapıt yapan şey, tıkanma yaşayan polisiye türüne, tematik olarak yepyeni bir soluk getirmiş olmasıdır.

Kuzuların Sessizliği’nin takipçisi olarak son 10-15 yılda çok sayıda örnek gördük. Kimi iyi kimi vasat. İyi polisiye denilince akla Se7en gelir herhalde ki Se7en, görsel olarak başka bir öncülük teşkil eder; türün tematik özelliklerini Kuzuların Sessizliği belirlemiş olsa da görsel dokusunu Se7en belirlemiştir. Bu filmden sonra yapılmış olan çok sayıda dedektiflik filmi var ama hiçbiri ortalamanın üzerine işler değil. Çünkü birkaç çok iyi film, neler yapılabileceğini göstererek türde bir doruk teşkil ettiler ve ortalama dediğimiz soyut kavramı somutlaştırdılar. Ve izleyiciler için bir kriter film tanımı oluşturdular. Bu teknolojiyle, bu zamanda, böyle amaçlarla, böyle sebep ve etkilerle yapılabilecek olan yapıldı.

Buradan hareketle….. yeni bir dedektiflik filmi başyapıtı bekliyorsak, suçluların başka yerlerde, başka zamanlarda başka etki ve nedenlerle suç işlemelerini, hadi o olmasa da kanun adamlarımızın başka yöntem, yol ve içerisinde bulunduğu dönemin karakteristik özeliklerinin belirleyeceği ruh halleriyle işlerini yapmalarını beklemeliyiz. Beklentimizin aksine bahsettiğimiz filmlerle aynı zamanın başyapıtı olarak değerlendirilecek başka bir çok iyi filmle karşılaşacak olsak da o film, hızla diğerlerinin yanında yerini alacak, bir güncelleme beklentisini hızlandıran etkiye sahip olacaktır. Bundan dolayı, belirli bir döneme ait olduğu düşünülen her tür, başyapıtlığı tescillenmiş birkaç örnek verdikten sonra bir güncellenme ihtiyacı duyar. Buna istisna olarak aklıma romantik komediler geliyor ki, bu alttürün izleyicileri çaktırmasalar da şaşılacak ölçüde sadık ve türlerine bağlı sinemaseverlerdir. Şablon 1940’ların komedi/aşk filmlerinden bu yana neredeyse hiç değişmemiştir. Hala ve hala aynı şablonlarla romantik komediler çekiliyor ve izleyici buluyor. Ama… ama işin içine aktör/aktrist faktörü giriyor tabii ki. Julia Roberts, Meg Ryan gibi. Oyuncular türü yüzleriyle güncellemiş oluyorlar.

Belirttiklerimizden kasıtla, bir tür kendini yenileyemiyorsa bu sinema camiasında genelde türün tıkanması olarak isimlendiriliyor. Slasher denen korku alttürünün yaşadığı tıkanma buna örnek gösterilebilir. Hallowen’lar, Scream’lerden (birde aklıma Candyman geliyor) sonra başka iyi örnek göremedik çünkü. Urban Legents, ı Know What did you last summer vs gibi kötü ya da eh… vasat filmler bu alttürü yaşatmaya çalıştı.

Anlattığım süreçler, illa böyle gerçekleşmeyebilir tabii ki. Ben olayı biraz kategorize ettim ve sınırladım kolay izah edebilmek için. Ama kaçınılmaz olarak, türlerin dönemler içinde girdikleri bir kılıf, yaşadıkları bir değişim vardır. İşte sinema tarihinin tamamı dikkate alındığında aslında başyapıt olarak değerlendirilmesi bir abartı teşkil edecek filmler, belirli bir dönem için başyapıt sıfatını hak edebilirler ve ilerleyen zamanlar da adları anılır.

Bir türün ya da alttürün dönemini başlatan filmler olduğu gibi, akıllıca ve cesurca davranıp dönemi sonlandıran filmler de mevcut. Clint Eastwood’un Affedilmeyen’i gibi.

1960’lardan bu yana tekrar tekrar kovboy olmaktan bıkmamış Eastwood, şapkası, yorgun ve süzgün bakışları, çöl tozunu iliklerine kadar emmiş ve rengini kaybetmiş pançosuyla unutulmaz bir kovboy tiplemesi çıkarmıştı.

Uzun yıllar western türünün demirbaşı olmuş, o damardan çok ekmek yemiş biri olarak Eastwood, zaten popülaritesini yitirmiş, sadece fanlarına hitap etme gücünde kalmış türe noktayı koyacak kişidir. Affedilmeyen, 1970’lerde yapılacak ve gösterime girecek olsaydı, özenli yönetimi ve senaryosu ile ortalamanın biraz üzerinde bir film olarak kayıtlara geçer ve belki nadiren hatırlanırdı. Ama 1990’larda çekilmiş ve tüm dünyaya ulaştırılmış olması onu farklı anlamlara gebe kılar.

Filmdeki hikaye, oyunculuklar, karakterler…. Ne varsa bir dönemin, hatta daha çok bir döneme ait bir türün bitişini, artık tarihte kaldığını hissettirmek için şekillendirilmiştir. Kahraman hasta, yorgun, bitkindir. Eskisi kadar inatçı değildir. Eskisi gibi yalnız değildir, yaşlı ve yorgun olduğu için yardıma ihtiyaç duymaktadır. Unforgiven’i başyapıt yapan şey, yazının ilk bölümünde belirttiğim, sinema sanatının anlatım tekniklerine bir şeyler katıp katmaması falan değil, türe kattıkları hatta türü sinema sanatı tarihine, an’ıyla/şan’ıyla gömmek görevini doğru ismin elinden anlının akıyla yerine getirmektir.

Bu filmden sonra hiç mi Western çekilmedi? Çekildi tabi ama o eski hava, eski kaygılar, eski doku yok hiçbirinde. Zaten o iddiayla gösterim görmüş filmler değil hiçbiri. Kendi hallerinde, mümkün olduğunca iyi olmaya çalışan yapı ve yaklaşımdalar. Ve hiçbiri de klasik western değil ve mensubu olduğu alttürü popüler kılacak güçte karakteristik özelliğe sahipte değil. Yani klasik western dediğimiz şey katıksız bir nostalji kaynağı artık. Sever ve meraklılarını yıllar öncesindeki o klasik örneklere davet eden bir tür.

Özet olarak, dönemler ve türler açısından bakıldığında başyapıt kavramının, aslında hemen hemen benzerliği sadece bir sinema filmi olmalarıyla sınırlı olan birçok film için tek kalemde, tek kasıtla telaffuz edildiği görülüyor. Ama aslında bu hiçbir ayırt edici, belirleyici yorum barındırmıyor. Çünkü başyapıtın ne olduğu da net değildir, olduğu kadarıyla bile başyapıtlık, çok farklı açılardan yaklaşıldığında varılan bir sonuç olabilir. Herkes kendi algı, zevk ve tercihlerinden yola çıkarak “şu mu iyi bu mu” sohbetine girer mutlaka ama bir filmin başyapıt oluşu, çoğu zaman sadece ait olduğu tür ve o türün sinema tarihindeki yeri bağlamında değerlendirilmelidir.

Ayrıca, bir filmin başyapıt olup olmadığını –yapmaya çalıştığım gibi- iki ayrı bakışa göre tasnif etmek bir açıdan da yanlış gibi görünebilir. Bir türü ya da alttürü yenilemek, güncellemek de bir “ilk”lik teşkil etmektedir belki de. Yani Eastwood’un Affedilmeyen’inin kendi türüne yaklaşımı da bilindiği kadarı ile sinema tarihinde bir ilktir. Eğer öyleyse bu ayırım da gereksiz ya da etkisizdir.

Bu fikre karşı da şöyle bir açıklama yapılabilir: Eğer bir film, mensubu olduğu türün ya da alttürün dinamiklerine göre hareket ediyorsa kaçınılmaz olarak o türe/alttüre bir şeyler katmaya çalışıyordur. Yine Affedilmeyen’i örnek verebiliriz buna. Bu film, baştan sona western kültürü üzerine inşa edilmiştir. Karakterleri, hikayenin ilerleyişi, repliklerin gözden kaçmayacak kısmı hep westernin geçmişi hesaplanarak biçimlendirilmiştir. Çığlık, aynı şeyi slasher korku alttürü için yapar. Coen Kardeşlerin, Tarantino’nun birçok filmi de bu yapıya uygundur. Ve hemen aynı bakış açısı ile 2001 Uzay Macerası’na dönersek, elimizde en küçük bir ortaklık kalmaz. 2001, kendisinden önceki bilimkurgu kültürünü yoksaymış bir filmdir. Sinemanın ilk dönemlerindeki filmlerin hemen hepsi böyledir, onların geçmişlerinde zaten çizgileri çizilmiş türler ve alttürler yoktur. İlerleyen yıllarda da ara ara bazı filmler bu cesarete soyunmuş ve başarılı olmuşlardır. Ama artık günümüzde bu pek olanaklı görünmüyor, belirtmeye çalıştığımız gibi sinema anlatacağı hikayeleri neredeyse tüketerek, bilinen tüm hikayeleri belli türler/alttürler altına tasnif etmiş durumda. Bu tür ve alttürler çok fazla örnek verilmiş olmaları sebebi ile kendilerine has görsel özellikler, oyunculuk tarzları, hikayeleme tercihleri bile oluşturdular denebilir.

Ve bu noktada da filmlere şöyle bir şans doğdu: bir film, belirli bir türe/alttüre ait bir öykü anlatabilir. Ama diğer alışılmış tercihler üzerinde yenilikler getirebilir. Buna verilecek en doğru örneklerden biri ise David Fincher’in Se7en’ı.

Polisiye türünde “polis prosedürü” diye bir alttür var. Anlatılan polisiye hikayenin, şansa ya da kişisel kahramanlığa yaslanılmadan gerçekçi biçimde çözüldüğü, mantık çerçevesine sadık kalındığı, yasal gerekliliklere uyulduğu filmler bu kapsamda. Bu gereklilikler hemen başka bazı gereklilikleri ortaya çıkarıyor kuşkusuz, ayrıntıya inmeyelim. Ama bu filmler ciddi bir tonda iseler genelde daha bir resmi, daha bir anlaşılır, daha bir hikaye odaklıdırlar. Eğlenceli olma amacında iseler de karakterlerinin eğlenceli özelliklerini işlerine adapte etmelerini resmederler. Görsel özelliklerinden çok hikaye ve senaryoları ile karakterleri ile söz konusu edilirler. İşte Se7en, bu yapıyı/yaklaşımı değiştiren filmdir.

Se7en, günümüzün polis prosedürü yapısıyla tamamen zıt olan polisiye alttürünün, kara filmin görselliğini, eski nesil özel dedektiflik filmlerinin görsel tercihlerini polis prosedürü alttürü ile kaynaştıran filmdir. Basit bir bağlantı gibi görünüyor belki ama kesinlikle değil çünkü söz konusu görsel doku, filmin izleyicisi ile kurduğu ilişki belirler önemde. Polis prosedürü alttürü, gerçekçi olduğu için daha açık, net, sunumcu bir görsellik içerir. Işık renk kullanımları rahatsız edici değildir, hemen her şey göz önündedir, anlaşılır haldedir. Mekanlar hem tanıdık, bilindik özelliktedirler, bizim de dilekçemizi yazıp kapısından girebileceğimiz yerlerdir. Bu yapı sağlandığı için, sözgelimi baş karakterin köhne bir mekana girmesi bir gerilim an’ını işaret eder.

İşte Se7en baştan sona karanlık görselliği, isimsiz şehri, karamsar atmosferi ile bize tanıdık gelen her şeyi bir kabus dokusu ile kaynaştırarak türe yepyeni bir soluk getirmiştir. Olayı çözme yöntemleri yine gayet gerçekçi ve anlaşılırdır ancak gerek bu görsel tercihler, gerekse hikayenin vardığı nokta her şeyi değiştirmiştir. Se7en, hikaye yapısı olarak gayet tanıdık bir filmdir. Ama görsel tercihler ve hikayenin vardığı nokta düşünüldüğünde bir ilktir.

…………………

İşte günümüz sinema anlayışına endeksli olarak başyapıt olarak görülen filmler bir Potemkin’den, Bir Yurttaş Kane’den, bir Metropolis’ten farklı olarak görülmelidir. Bunlar, sinema tarihi boyunca her dönemde başyapıt olarak değerlendirilecektir çünkü sinemanın en temel içerikleri bağlamında öncülerdir. Yurttaş Kane’den önce hiçbir film, hareketli kamera ve alan derinliğiyle ile anlam yaratmamıştı. Potemkin’den önce hiçbir film kurguyla böyle anlamlar yakalamamıştı. Metropolis, bilimkurgu denen türün dokusunu, ana temalarını belirlemişti. En çağdaş bilimkurguda bile bu filmin etkisi görülebilir. İşte Kuzuların Sessizliğiyle Potemkin Zırhlısını yan yana koyup karşılaştırmak abesle iştigalden ibarettir. İkisi de başyapıttır ama bambaşka özellikleriyle önemlidirler. Bu özelliklerin başında birinin sinema sanatının henüz şekillenmesi döneminde yapılmış olması, diğerinin ise gayet eskilere dayanan ve kendine has birçok özellik içeren polisiye türünü revize etmiş olması ile ait oldukları döneme ilişkin birçok etmenin boyunduruğunda yapılmış olmaları fark yaratır.

Denebilir ki, artık sinemanın geçmişini yok sayarak film üretmek pek olanaklı değildir. Belirlenmiş ve tescillenmiş bir türe ait olmayan film bulmak olanaksız gibidir, tescillenmiş tür kaynaşmaları dışında bir tür kaynaşması yakalayabilen film de yüksek olasılıkla bir başyapıt ilan edilecektir. Bu nedenlerle günümüzde başyapıtlık, sinema sanatı ve sektörünün bütününe, tüm tarihine bakılarak değerlendirilecek bir şey olmaktan çıkma yolundadır. Bu nedenle yazımın ilk bölümündeki bakışı günümüz filmlerine uyarlamak doğru değildir. Çünkü eğer günümüz filmlerine öyle bakma çabasında olursak Peter Greenaway gibi, sinema sanatının tamamen bitmiş olduğunu kabul etmek durumundayız. Kendine has özelliği olmayan, bir yenilik içermeyen herhangi bir üretim sanat eseri olamıyorsa artık sinema sanatı adına yapılacak bir şey kalmamıştır.

Ancak bu fikrin karşısında olmak da zor değildir çünkü sinemanın, ilk günlerdeki bazı hikaye yapılarını kullanıyor, karakterleri anlatıyor, dengeleri koruyor olması yenilik içermemesi demek değildir. Bir türü/alttürü yenilemek/güncellemek de bir yeniliktir. Dünyadaki değişen, gelişen ya da gerileyen şeyleri sinemaya malzeme etmek, onları konuşmak, anlatmak ve bu değişimlerin en ideal anlatımını yakalamak zaten bir yeniliktir.